در یكی از روزهای(1) سال 1322 ق (1278 ش) در دامنه زیبا و پرطراوت كوههای سربه فلك كشیده «البرز» در روستای «پَردمه» لاریجان - در هفتاد كیلومتری شهر آمل - در خانه ساده مرحوم میرزامحمد، كودكی به دنیا آمد كه دست تقدیر زعامت و مرجعیت را برایش رقم زده بود.

دوران كودكی را در دامان پك پدر و مادر باتقوایش پشت نهاد و پس از فراگیری قرآن و تحصیلات ابتدایی، با استعداد سرشاری كه داشت و عشق به تحصیل علوم دینی - كه او را از خود بیخود كرده بود - به فراگیری ادبیات عرب و مقدمات علوم نزد مرحوم آقا سید تاج و آقا شیخ احمد آملی پرداخت و تا مرحله سطوح را در همان شهر فراگرفت (2).
تحصیلات

او سیزده ساله بود (1334 ق) كه برای ادامه تحصیل به حوزه پر رونق تهران عزیمت كرد و به مدرسه علمیه سپهسالار - كه زیر نظر مرحوم آیت الله شهید سیدحسن مدرس اداره می شد - شتافت و مورد توجه و عنایت ویژه آن بزرگوار قرار گرفت و این همه 12 سال به طول انجامید.

كیفیت آشنایی و بذل توجه مرحوم شهید مدرس به ایشان را از زبان خودشان بشنویم:

«...تا سیزده سالگی در آمل بودم و بعد به تهران آمدم، جوان غریبی در شهر بودم. نزد مرحوم استاد شیخ حسین نوائی

صفحه 117

برخی علوم عربی را فراگرفتم و در مدرسه سپهسالار سكونت داشتم. این مدرسه بسیار نامنظم بود، پس از مدّتی مرحوم مدرس عهده دار مدیریت آنجا شد و تمام آقازاده هایی را كه اهل كار و تدریس نبودند از مدرسه اخراج كرد و امتحانات سختی را برای ورود به مدرسه قرار داد. وقتی به من برخورد، فرمود: چه میخوانی؟ گفتم: اسفار می خوانم. تعجب كرد و پرسید: تو با این سن اسفار می خوانی؟ گفتم: بلی، وقت امتحان روشن می شود. او از من امتحان گرفت و من خیلی خوب از عهده برآمدم. از آن به بعد مورد توجه مرحوم مدرس قرار گرفتم و حجره مناسبی به من داد كه به تنهایی از آن استفاده می كردم و ماهی پنج تومان هم برایم مقرری تعیین كرد و به خادم مدرسه هم گفته بود تا در شستن لباسها و تهیه خورك به من كمك كند.

آنقدر خوشحال شده بودم كه شاید آن شب از خوشحالی خوابم نبرد، مجدّانه مشغول تحصیل شدم، درس فلسفه، رسائل، مكاسب و مقداری از درس خارج را در تهران فراگرفتم (3).»

از اساتید معظم له در تهران می توان از مرحوم میرزا محمدرضا فقیه لاریجانی و حاج سیدمحمد تنكابنی، مرحوم میرزا یدالله نظرپك، مرحوم آقاشیخ محمدعلی لواسانی و میرزا طاهر تنكابنی و آیت الله حاج میرزا ابوالحسن شعرانی و آیت الله شیخ محمدعلی شاه آبادی نام برد. وی كتابهای شوارق، منظومه، اشارات و اسفار را از مرحوم نظرپك و مرحوم میرزا طاهر تنكابنی، و شرح لمعه و قوانین را از نزد میرزا عبدالله غروی آملی و سطوح عالی را از فقیه لاریجانی و سیدمحمد تنكابنی آموخت (4).

صفحه 118
عزیمت به حوزه علمیه قم

آیت الله آملی پس از پشت سر نهادن سطوح عالیه، در سال 1345 ق (1305 ش) برای بهره وری از خرمن فیض آیت الله العظمی حایری به قم آمد و در درسهای فقه و اصول آیت الله مؤسس و در كنار آن به درس آیات عظام: حجت كوهكمری، شاه آبادی و حاج شیخ محمدعلی حایری قمی حاضر شد و در مدّت شش سال از محضر آنان بهره ها برد و مبانی علمی خویش را استوار ساخت. او در این مدت فقه، اصول، رجال، حدیث، فلسفه و عرفان را نیك آموخت و این درسها را با حضرات آیات: سیدمحمد محقق داماد، سید یحیی یزدی و حاج میرزا حسن یزدی به مباحثه نشست.
عزیمت به حوزه علمیه نجف

مرجع فقید در سال 1351 ق، پس از اخذ اجازه اجتهاد از دو استاد بزرگوارش آیت الله حایری و آیت الله حجت، برای بهره وری از محفل پررونق درسی بزرگان حوزه نجف و جستجو از آراء و مبانی اصول رهسپار آن دیار شد و پس از زیارت مرقد مطهر باب علم نبوی امیرالمؤمنین علی(ع) و طلب توفیق از آنحضرت، در مدرسه بزرگ آخوند سكنی گزید و در درس فقه و اصول آیت الله سیدابوالحسن اصفهانی حاضر شد و ابواب طهارت، حج و بیع را از ایشان فراگرفت. و همزمان در درسهای آیات عظام: نائینی و آقاضیاء عراقی نیز شركت جست و علاوه بر درس اصول، ابواب فقهی صلاة، اجاره، غصب، بیع و

صفحه 119

قضا را از آقاضیاء عراقی و معاملات را از میرزای نائینی فراگرفت.

ایشان پس از مدتی مورد توجه بسیار مرحوم آیت الله آقاضیاء عراقی قرار گرفت تا بدانجا كه از نزدیكان و اصحاب استفتاء ایشان گردید و در تدوین حاشیه دوم محقق عراقی بر «عروةالوثقی» نقش به سزایی داشت.

معظم له خود می فرمود:

«...ارتباط مرحوم آقاضیاء عراقی با من بیش از ارتباط استاد با شاگردش بود. بسیاری از اوقات پس از درس همراه ایشان بودم و اشكالات خود را تصحیح می كردم. حتی برخی از شبها در منزل آقاضیاء می خوابیدم، ایشان نیمه شبی مرا بیدار كردند و فرمودند: فكری به ذهنم رسیده است، آنرا بنویسید...»

و نیز می فرمودند:

«علاقه مرحوم آقاضیاء به ما به حدّی بود كه تا زمانیكه ما در درس ایشان حاضر نمی شدیم، درس را شروع نمی كردند حتی ما شاگرد خانگی آقاضیاء بودیم، ما در درس ایشان را سرِ حرف می آوردیم تا بفهمیم مطلب استاد چیست؟(5)»
استادان

مرحوم آیت الله العظمی آملی در طول 31 سال تلاش پیگیر و خستگی ناپذیر خویش (1330 - 1361ق) توانست علوم رایج حوزه های علمیه را مانند: ادبیات، فقه، اصول، فلسفه، هیئت، رجال و درایه، اخلاق و عرفان، منطق و حكمت نظری از محضر اساتید نام آور قم و تهران و نجف كسب نماید و قلّه های علم و ایمان را فتح كند. برخی از

صفحه 120

آن مردان بزرگ عبارتند از آیات عظام و حجج اسلام:

1 - حاج شیخ عبدالكریم حایری یزدی (1276 - 1355ق) صاحب «دررالاصول» و «كتاب الصلاة»

2 - حاج میرزا حسین نائینی (1273 - 1355ق) صاحب «قاعده لاضرر» و «تنبیه الامّة»

3 - آقاضیاءالدین عراقی (1278 - 1361ق) صاحب «شرح تبصرةالمتعلمین» و «كتاب القضاء»

4 - آقا سیدابوالحسن اصفهانی (1248 - 1365ق) صاحب «وسیلةالنجاة» و «ذخیرةالعباد»

5 - میرزا محمدعلی شاه آبادی (1292 - 1363ق) صاحب «رشحات البحار» و «شذرات المعارف»

6 - آقا سیدمحمد حجت كوهكمری (1310 - 1373ق) صاحب «مستدرك المستدرك» و «جامع الاحادیث و الاصول»

7 - میرزا ابوالحسن شعرانی (1320 - 1393ق) نویسنده «ترجمه شرح تجرید» و «نثر طوبی »

8 - حاج سیدمحمد تنكابنی (1277 - 1359ق) صاحب «ایضاح الفوائد»

9 - حاج شیخ محمد علی حایری قمی (1299 - 1358ق) صاحب «حاشیه بركفایه» و «ردّ وهابیت»

10 - میرزا مهدی آشتیانی - فیلسوف شرق - (1306 - 1372ق) صاحب «رساله در وحدت وجود» و «قاعده الواحد»

11 - میرزا یدالله نظرپك كجوری تهرانی (1296 - 1363ق)

صفحه 121

12 - میرزا طاهر تنكابنی (1280 - 1360ق) نویسنده «حاشیه بر قانون»
تدریس

آیت الله آملی درپی سالها تحصیل و فراگیری دانش، به چنان مقامی دست یافته بود كه نامش زبانزد علما و فضلای حوزه نجف گردیده بود و مجلس درس او كنده از مشتاقان علم گشته و لذا سالیان دراز به تدریس سطوح عالیه و خارج فقه و اصول اشتغال ورزید.

معظم له در طول تحصیل در حوزه درس مرحوم نائینی و آقاضیاء عراقی به تدریس سطح و (چهار دوره مكاسب) و پس از وفات محقق عراقی به تدریس خارج فقه (كتابهای بیع و صلاة) و خارج اصول (چهار دوره) روی آورد و شاگردان بسیاری را پرورش داد و این تا سال 1380ق كه در قم مستقر گردید، ادامه یافت (6).
مهاجرت به حوزه علمیه قم

مرجع فقید پس از 30 سال اقامت در جوار مرقد امیرالمؤمنین علی(ع)، در سال 1380 ق به عزم دیدار اقوام و صله ارحام و سكونت در حوزه علمیه قم - كه آوازه آن تحت زعامت آیت الله العظمی بروجردی - ره - در جهان طنین افكن شده بود - رخت سفر بربست و راهی ایران شد.

فضلای حوزه علمیه با ورود ایشان به قم، مقدمش را گرامی داشتند و از اینكه یكی از برترین شاگردان محقق عراقی و صاحب تقریرات درس

صفحه 122

وی را در میان خویش می دیدند، شادمان شده و گرد شمع وجودش حلقه زدند.

معظم له با استقرار در قم، به تدریس خارج فقه و اصول روی آورد و بیش از سی سال ابواب گوناگون فقه چون: طهارت، صلاة، بیع و خیارات و شش دوره كامل اصول را تدریس نمود و تشنگان دانش و معارف اهل بیت(ع) را از سرچشمه زلال علوم خویش سیراب ساخت.

ایشان در آغاز در مدرسه «خان» و پس از تبعید حضرت امام خمینی در آبان 1343 ش، در شبستان مسجد اعظم و در جوار مرقد مرحوم آیت الله العظمی بروجردی به تدریس خارج طهارت، معاملات (بیع و خیارات) و خارج صلاة هر كدام در 10 سال پرداخت و عصرها نیز - یكساعت و نیم به غروب مانده - به آموزش اصول استدلالی دست یازید(7).
شیوه تدریس

استاد معظم آیت الله حاج شیخ محمدعلی اسماعیل پور - كه یكی از قدیمی ترین شاگردان استاد به شمار می رود - پیرامون كیفیت تدریس مرحوم آیت الله آملی می گوید:

«از آنجا كه استاد ما اصولی بسیار ماهر بودند، درس فقه ایشان كنده از تحقیقات اصولی بود و دیدگاه خویش را با ذكر تحقیقات اعاظم علمای پیشین و معاصر خود ذكر می كردند. ایشان هر وقت وارد مطلبی شده و بحثی را آغاز می كردند، تحقیق آن مطلب را از همان اول بیان می كردند و تا آخر هم بر روی آن مبنا

صفحه 123

ایستادگی كرده و ادلّه مخالفین را به نقد می كشیدند. معظم له در تدریس خود نظرات موافق را كمتر نقل می نمود و اگر از بزرگان مطلبی بیان می كرد بیشتر برای نقد و بررسی بود. آقا خودشان را مقید كرده بودند كه قبل از تدریس حتما درس را مطالعه و یادداشت نموده و دفترچه ای داشتند كه بحثها را در آن تنظیم كرده و بعد به جلسه درس تشریف می آوردند.»

آقا به ساعت آغاز و انجام درس بسیار مقید بودند و حتی برای محظورات شاگردان، زمان درس را تغییر نمی دادند و به رفع اشكالات شاگردان نیز اهتمام می ورزیدند. ایشان خود را در فقه و اصول فدا كردند و هرچه داشتند در قالب این دو علم پیاده كردند. معظم له همیشه تكید داشتند كه روی فقه و فقاهت - كه مبنای اسلام و مركز ثقل علوم اهل بیت(ع) است - كار كنید. دأب آن بزرگوار این بود كه بیشتر به فكر كردن در اطراف مطلب مورد بحث خود اهمیت می داد. ایشان در رویّه فكری پیر و شیخ انصاری بود و در فهم و جمع روایات ائمه اطهار(ع) در احكام الهی دقت تام می نمود. آنجا كه درس اصول معظم له به مباحث فلسفی مربوط می شد، بهتر از عهده برمی آمدند. مثلا در بحث طلب و اراده، جبر و اختیار، قاعده الواحد لایصدر عنه الاّالواحد بسیار جالب بحث می نمودند، درس ایشان یك درس جامع اصولی و فلسفی بود...»

صفحه 124
شاگردان

مرحوم آیت الله آملی از پس تدریس سالیان دراز در حوزه های علمیه نجف اشرف و قم، تلامیذ بسیاری را در محفل درس خود پرورش داد و آنان را به سرمنزل مقصود رسانید. شاگردانی كه هم اینك از اساتید و علمای بزرگ حوزه های علمیه به شمار می روند و مدار تدریس و تالیف و تحقیق در حوزه ها بر وجود آنان می گردد.

اینك به نام برخی از شاگردان آن بزرگ كه در نجف و قم از محضرش بهره برده اند، اشارتی می شود و از عدم استقصاء نام آنان پوزش می طلبیم:

حضرات آیات و حجج اسلام:

- محمد علی اسماعیل پورقمشه ای .

- میرزا جوادآقا تبریزی .

- هاشم تقدیری .

- صابر جباری .

- عبدالله جوادی آملی .

- سیداحمد حق شناس .

- محمدباقر دار ابكلائی .

- محسن دوزدوزانی .

- محمدهادی روحانی .

- سیدحسن شجاعی .

- اسماعیل صالحی مازندرانی .

- سیدحبیب الله طاهری گرگانی .

- سیدرضا علوی تهرانی .

- علی غیاثی .

- سیدعلی فرحی قمی .

- محمدعلی فیض لاهیجی .

- سیدجعفر كریمی .

- محمدتقی مجلسی .

- عباس محفوظی .

- سیدعلی محقق داماد.

- سیدمصطفی محقق داماد.

- محمد محمدی گیلانی .

- حسین محمدی لائینی .

- سیدمحمدحسن مرتضوی لنگرودی .

- سیدمحمدمهدی مرتضوی لنگرودی .

- محمدحسین مسجد جامعی .

- محمدهادی معرفت .

- شهید محمد مفتح .

- ناصر مكارم شیرازی .

- سیدابوالفضل موسوی تبریزی .

- ضیاءالدین نجفی تهرانی .

- عبدالله نظری .

- محمد یزدی

صفحه 125
تقریرات

تلامذه مرحوم آیت الله حاج میرزا هاشم آملی در خلال تحصیل، دست به قلم برده و به ثبت و ضبط گفتار استاد می پرداختند و از همین رهگذر است كه فشرده سخنان ایشان، هم اینك در دسترس دانش پژوهان قرار دارد. برخی از تقریرات درس معظم له كه به چاپ رسیده است عبارت است از:

1 - المعالم المأثوره فی الطهارة. تقریرات درس طهارت (6 جلد). نوشته: محمدعلی اسماعیل پور

2 - كشف الحقایق. تقریرات درس بیع و خیارات (4 جلد) نوشته: سیدجعفر كریمی

3 - مجمع الافكار و مطرح الانظار. تقریر كامل درس اصول، از آغاز تا پایان تعادل و تراجیح (5 جلد) نوشته محمد علی اسماعیل پورقمشه ای

4 - منتهی الافكار. تقریرات مباحث الفاظ (1 جلد). نوشته: محمدتقی مجلسی

5 - تقریرالاصول. تقریر مباحث الفاظ. تألیف: ضیاءالدین نجفی

6 - تحریرالاصول. تقریر مباحث استصحاب و تعادل و تراجیح. نوشته: سیدعلی فرحی قمی
تألیفات

آیت الله آملی در راه نشر و گسترش دانش آل محمد(ع) از هیچ كوششی فروگذار نكرد، بیش از پنجاه سال به تدریس علوم اهل بیت همت

صفحه 126

گماشت و در كنار تدریس، به تالیف و تحقیق نیز دست یازید و هماره پیش از تدریس، مباحث طرح شده را به زیبایی نگاشته و پس از آن به القاء درس می پرداخت، كه برخی از تألیفات ایشان از رهگذر همین خصیصه كنون بر جای مانده عبارتند از:

1 - كتاب الطهارة.

2 - كتاب الصلاة.

3 - كتاب الصوم .

4 - كتاب الرهن والاجارة.

5 - كتاب البیع .

6 - خیارات .

7 - رسالة فی النیة.

8 - تقریرات درس صلاة مرحوم آیت الله العظمی حایری .

9 - تقریرات درس فقه آیت الله آقاضیاء عراقی (صلاة، اجاره، غصب، بیع و قضا).

10 - توضیح المسائل .

11 - مناسك حج .

12 - حاشیه بر عروةالوثقی .

13 - بدایع الافكار تقریرات درس اصول مرحوم محقق عراقی (4 ج).

14 - تقریرات درس اصول مرحوم آیت الله العظمی سیدابوالحسن اصفهانی .

15 - حاشیه بر شرح چغمینی - در هیئت .

16 - حاشیه برالتحصیل بهمنیار - در حكمت و منطق.
بنیاد مدارس و مساجد

مرجع فقید در كنار تألیفات پرثمر و پرورش شاگردان فرزانه، به ایجاد ساختمانهای عام المنفعه نیز پرداخت، كه نمونه آشكار آن مدرسه علمیه ولی عصر(عج) در قم است، كه این مدرسه با مساحتی نزدیك به هفتصدمتر و داشتن بیش از چهل حجره و چند مدرس و كتابخانه ای درخور و شایسته، محل سكونت طلاب فاضل بوده و در آن علوم اهل بیت(ع) آموخته می شود(8).

نیز معظم له در بنای دهها مسجد در گوشه و كنار استان مازندران با كمكهای مالی خویش شركت جست و اجازه مصرف سهم مبارك

صفحه 127

امام(ع) را در این امر مقدس، به مقلدین خویش داده بودند.
فرزندان

آیت الله آملی با كریمه مرحوم آیت الله آقای آقاسیدمحسن نبوی اشرفی - م 1373 ق - (از مشاهیر علما و دانشمندان خطه مازندران و از شاگردان آیات عظام، آخوند ملامحمد كاظم خراسانی، سیدمحمد كاظم یزدی، شریعت اصفهانی و میرزای نائینی) در نجف اشرف وصلت جُست و دارای فرزندانی شد كه هر یك مایه زینت پدر و خدمت به نظام اسلامی هستند. آنان عبارتنداز:

1 - دكتر محمد جواد لاریجانی. استاد دانشگاه، عضو شورای امنیت ملّی كشور، عضو كمیسیون سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی و رئیس مركز پژوهشهای مجلس و مركز تحقیقات فیزیك نظری و ریاضیات. از او مقالات متعدد سیاسی، علمی، فلسفی گوناگون و كتابهای ذیل منتشر شده است:

1- مقولاتی در استراتژی ملّی 2- نقد دینداری و مدرنیسم 3- نظم بازی گونه (بحثی در تحولات جهان معاصر)

2 - دكتر فاضل لاریجانی. دكترا در «سیاستگذاری علمی» و نویسنده مقالات متعدد علمی و عضو كمیسیون مشورتی شورای عالی انقلاب فرهنگی

3 - دكتر علی لاریجانی. دكترا در «فلسفه غرب» و ریاست صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران

4 - حجت الاسلام آقای حاج شیخ صادق لاریجانی. از افاضل حوزه

صفحه 128

علمیه و مدرسین علم كلام و فلسفه اسلامی. وی دارای كتابهای متعددی است، كه عبارتند از:

1- معرفت دینی (در نقد نظریه قبض و بسط شریعت) 2- ترجمه و تعلیقات بر فلسفه اخلاق در قرن حاضر (نوشته ج، وارنوك) 3- ترجمه كتاب انسان از آغاز تا انجام (نوشته علامه طباطبایی) 4- قبض و بسط در قبض و بسطی دیگر 5- فلسفه اخلاق 6- فلسفه تحلیلی

5 - دكتر باقر لاریجانی، پزشك و فوق تخصص داخلی، استادیار دانشگاه تهران و معاونت دارو و درمان وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكی.

6 - متعلقه جناب حجةالاسلام والمسلمین دكتر سیدمصطفی محقق داماد - فرزند مرحوم آیت الله حاج سیدمحمد داماد و نوه دختری آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالكریم حایری و صاحب تالیفات متعدد فقهی و حقوقی
فعالیتهای سیاسی

با شروع برنامه های ضدّ اسلامی رژیم منحوس شاهنشاهی، در قالب تصویب قانون انجمنهای ایالتی و ولایتی، در مهرماه 1341ش مراجع تقلید و علمای اعلام با درایت و هوشیاری تمام عمق فاجعه را احساس كردند و بی درنگ به میدان آمدند و با حركت شورانگیز و یكپارچه و با اعلامیه ها و بیانیه های توفنده خویش، نقشه های استعمار را نقش برآب كردند.

مرحوم آیت الله آملی یكی از چهره های سرشناس مبارز روحانیت بود. نام ایشان هماره ذیل اعلامیه های دسته جمعی مراجع تقلید دیده

صفحه 129

می شد(9) خانه اش محل شور و گردهم آیی مبارزان بود و دیدگاهش روشنگر راه مبارزه. نماز جماعت ایشان در حیاط مدرسه خان (آیت الله بروجردی)، نقطه گردهم آیی روحانیون مبارز بود. در آن سالهای سیاه ترس و خفقان - كه حضرت امام تبعید شده بودند و بردن نام ایشان به آسانی میسّر نبود - در آنجا طلاب نام و یاد امام را گرامی داشته و برای پیروزی و توفیق او شعار می دادند و صلوات می فرستادند. حجةالاسلام والمسلمین ناطق نوری در این زمینه می گوید:

«...ایشان در دوران انقلاب از جمله فقها و آیاتی بودند كه همواره از امام عالیقدر به عنوان رهبری انقلاب و مقام امامت یاد می كردند و همراه و همگام با امام در دوران مبارزه و انقلاب بودند و اعلامیه های باقیمانده از آن عالم بزرگوار شاهد بر این مدّعاست...»

آیت الله فقید از اولین كسانی بود كه دولت منتخب امام را تأیید كردند و در تمام مواقف انقلاب مردم را به پشتیبانی از آرمانهای حضرت امام(ره) فراخواندند.

ایشان هماره از رهبر كبیر انقلاب به عنوان «امام المسلمین» یاد می فرمودند و پیروی از دستورات ایشان را واجب می دانستند و می گفتند: نظر من، در مسائل كشور همان است كه امام می گویند.

پس از رحلت حضرت امام و انتخاب رهبر معظم انقلاب حضرت آیت الله خامنه ای - مدظله العالی - به زعامت و رهبری، نامه ای ازجانب ایشان به معظم له ارسال شد كه در بخشی از آن آمده بود:

«...انتخاب شایسته حضرتعالی كه فردی دانشمند و

صفحه 130

اسلام شناس و صاحب درایت هستید از جانب مجلس خبرگان، مایه امیدواری و تسكین است.»
درگذشت

سرانجام آیت الله آملی پس از 91 سال تلاش و كوشش در جهت احیاء و بزرگداشت شعائر دینی و پشت سر نهادن سكته ای ناقص و یك دوره بیماری، در عصر روز جمعه چهارم رمضان المبارك 1413 ق (7 اسفند 1371 ش) بدرود حیات گفت و جهان علم و تقوا و فضیلت را در سوگ خویش عزادار ساخت.

در آن روز قلب پرطپش مردی از حركت بازایستاد كه نزدیك به یك قرن با یاد خدا طپید و لحظه ای از ذكر حق باز نایستاد.

با اعلام خبر درگذشت ایشان، سیل اعلامیه ها و پیامهای تسلیت از سوی مراجع معظم تقلید، رهبر عالیقدر انقلاب، علمای اعلام، رؤسای قوای سه گانه، شخصیتها، نهادها، سازمانها، انجمنها و هیآت مذهبی صادر شد و همه از مقام و مراتب علمی آن شخصیت بزرگ تجلیل به عمل آوردند.

حضرت آیت الله العظمی گلپایگانی - قدس سره الشریف - در بخشی از پیام خویش فرمود:

«...واقعه تأسف انگیز و جبران ناپذیر رحلت آیت الله آقای حاج میرزا هاشم آملی حوزه های علمیه و عموم مؤمنین را سوگوار و عزادار نمود. این مصیبت بزرگ را به آستان اقدس ولایت مداری حضرت بقیةالله ارواح العالمین له الفداء و محاضر شریف

صفحه 131

علماء اعلام و حوزه های علمیه تسلیت عرض می نمایم. (انالله و اناالیه راجعون) فقید سعید یكی از فقهاء و اعاظم علما و اساتید حوزه های علمیه نجف اشرف و قم بودند و عمر با بركت خود را در اشتغال به فقه آل محمد (صلوات الله علیهم اجمعین) و تدریس و تربیت طلاب و علما سپری ساختند...»

آیت الله العظمی اركی - قدس سره - نیز فرمودند:

«...فقدان اسفنك عالم ربانی حضرت آیت الله آقای حاج میرزا هاشم آملی (رحمةالله علیه) ضایعه ای است جبران ناپذیر برای عالم اسلام. این عالم بزرگ سالهای پربركت عمرش را در راه تعلیم معالم اسلام در كرسی تدریس و تربیت علما و افاضل و در نشر علوم آل محمد(ص) سپری كرد...»

رهبر معظم انقلاب حضرت آیت الله خامنه ای نیز در پیام خویش فرمودند:

بسم الله الرحمن الرحیم

انالله و اناالیه راجعون

با تاسف و تأثر اطلاع یافتم كه عالم جلیل القدر و فقیه و اصولی برجسته و بزرگوار آیت الله العظمی حاج میرزا هاشم آملی - رضوان الله تعالی علیه - دار فانی را وداع كرد و به رحمت ایزدی پیوست.

ایشان از علمایی بودند كه پس از طی مدارج عالیه و استفاده از محضر كابر در حوزه علمیه نجف اشرف و سالها تدریس و تربیت شاگردان در آن حوزه، به قم هجرت كرده و در این

صفحه 132

حوزه مقدسه بساط تدریس را گسترد و منشأ افاضات فقهی و اصولی و تربیت تلامذه بسیار شدند و بزرگانی از حوزه درس ایشان بهره بردند.

وجود بابركت این فقیه عالیمقام یكی از بركات الهی بر حوزه علمیه قم بود. و كنون فقدان آن بزرگوار ضایعه ای بزرگ محسوب میگردد. این جانب این حادثه مصیبت بار را به پیشگاه مقدس حضرت ولی عصر ارواحنا فداه و به مراجع معظم و علما و فضلای حوزه های علمیه و مقلدین ایشان و نیز به خانواده محترم، به خصوص به فرزندان برومند ایشان تسلیت عرض می كنم و رحمت و مغفرت الهی را برای آن مرحوم مسئلت می نمایم.

سیدعلی خامنه ای

پیكر پك آن اسوه علم و تندیس ایمان، عصر روز شنبه هشتم اسفند 1371 با حضور نمایندگان مقام معظم رهبری، و بیوت آیات عظام، تنی چند از وزیران و نمایندگان مجلس شورای اسلامی، شخصیتهای سیاسی و مذهبی كشور، بر روی دست دههاهزار نفر از علما و فضلای حوزه علمیه و مردم سوگوار قم و آمل به سوی صحن مطهر حضرت معصومه(س) تشییع شد و پس از اقامه نماز به امامت آیت الله وحید خراسانی، در مسجد بالاسر حرم مطهر حضرت معصومه به خك سپرده شد(10).

آری او رفت، اما فكر و اندیشه اش جاودان و آثار او به یادگار مانده است و هرگز نخواهد مرد.

صفحه 133

«العلماء باقون مابقی الدهر، اعیانهم مفقودة و امثالهم فی القلوب موجودة» تَعَمّدَهُ الله بِرَحْمَتِهِ وَ اَسْكنَهُ بُحْبُوحَةَ جَنّتِهِ
ویژگیهای اخلاقی

مرحوم آیت الله العظمی آملی در رفتار و گفتار به اولیاء خدا اقتدا كرده بود. خوش بیان، خوش برخورد و خوش اخلاق بود. از تعیّنات زندگی به دور بود. از مظاهر بزرگنمایی سخت بدش می آمد و با طلاّب جوان همانگونه برخورد می كرد كه با بزرگان. به همین دلیل در دل همگان جای گرفته بود. در خانه اش به روی همگان باز بود و در سرما و گرما پیاده از خانه به مسجد اعظم جهت تدریس می رفت. بشّاش و گشاده رو بود، طلاّب جوان را احترام می كرد و به آنان شخصیت می داد. با مردم مأنوس بود و غالبا كارهای دفترشان را خود انجام می داد. حتی بسیاری از مواقع خود شخصا به تلفن جواب می داد و جلو پای واردین از جا برمی خاست. او زندگی اش را در گمنامی و بدون هیاهوی دنیوی سپری ساخت.
نظم در زندگی

آیت الله آملی در زندگی اش بسیار منظم بود و از وقت خویش به خوبی استفاده می برد. ساعت مطالعه، وقت عبادت و تدریس و زمان دیدار با مراجعین همه سر ساعت معین انجام می گرفت. فرزند ایشان جناب حجةالاسلام آقای صادق لاریجانی می گوید: معظم له در امور درس و زندگی و برنامه خواب و فعالیت روزانه شان منظم بودند. ایشان

صفحه 134

همیشه شبها زودتر از دیگران می خوابیدند و سحرها كه بیدار می شدند تا ظهر نمی خوابیدند. پس از نماز صبح شروع به مطالعه می كرد و پس از صرف صبحانه آماده تدریس می شد و پس از آن به پاسخگویی استفتائات و جواب مراجعان می پرداخت. ایشان از شب نشینیهای رایج بین مردم خیلی پرهیز می كردند و تحت هیچ شرایطی حاضر نبودند برنامه تنظیم شده خود را به هم زنند...»
تقید به ادعیه و زیارات

مرجع فقید شیعه فقیهی متعبد و مجتهدی متقی و وارسته و پایبند دعاها و زیارات بودند، به زیارت عاشورا و جامعه كبیره اهمیت داده و بسیار می خواندند. استاد معظم جناب آیت الله اسماعیل پور می فرمودند: معظم له دارای حالات و روحیات والای عرفانی بود كه هماره آنرا از دیگران كتمان می كرد. ایشان در برخی از ادعیه خصایصی داشتند، اگر دعای به خصوصی را می دادند و یا می خواندند مؤثر واقع می شد، مطالبی بود كه استاد ما با ریاضت، خواندن زیارت عاشورا، زیارت جامعه و توسل به آنها دست یافته بود و كراماتی داشتند كه هرگز كسی را از چگونگی آن آگاه نساختند...»
عشق به ساحت مقدس ائمه(ع)

فقیه فقید، به اهلبیت عصمت و طهارت(ع) بسیار عشق می ورزیدند، كمتر مواقعی بود كه نام مقدس این انوار الهی را بشنوند و اشكشان جاری نشود. به ویژه هرگاه نام امیرالمؤمنین علی(ع) را می آوردند بغض گلویش

صفحه 135

را می گرفت و اشك در دیدگانش حلقه می زد. یكی از ویژگیهای ایشان آن بود كه هماره تا از خواب برمی خاست، به شوق امیرمؤمنان بر آن حضرت درود می فرستادند:

«السلام علیك یا امیرالمؤمنین و رحمةالله و بركاته»

شور و عشق معظم له به سرور شهیدان غیر قابل وصف بود. مجلس عزایی كه در ده شب اول ماه محرم در مسجد اعظم برپا می كرد، این بزرگوار خود شركت جسته و در سوگ امام(ع)، با صدای بلند گریه می كردند و اشك می ریختند. و هر صبح جمعه در منزل ایشان مجلس ذكر مصیبت امامان برپا بود و این سنّت حسنه را سالیان فراوان ادامه دادند.

معظم له برای سادت احترام بسیار قائل بودند و با تمام قد در جلو پای آنان - حتی طلبه های جوان سید - برمی خاستند.
جدّیت در تحصیل و تدریس

آیت الله فقید از اوان جوانی در تحصیل دانش، بسیار كوشا بود. سالیان فراوان - حدود هشتاد سال - به تحصیل و تدریس علوم آل محمد(ص) در حوزه های علمیه آمل، تهران، قم، نجف مشغول بود و هیچ چیز او را از این كار بازنداشت. او با جدیّت تمام درس خواند و در سایه همین كوشش ها بود كه توانست قلّه های رفیع علم و دانش را به آسانی فتح نماید. او خود فرموده است:

«...من در درس خواندن خیلی مجدّ بودم، درسها را تعقیب و دنبال می كردم، بر اساتید اشكال می گرفتم، در هر درسی كه

صفحه 136

شركت می كردم خیلی زود بروز كرده و مورد اعتناء استاد قرار می گرفتم...»

نیز ایشان به تدریس بسیار اهتمام داشت و حتی در مواقع بیماری هم از آن دست برنمی داشت.

آیت الله حسن زاده آملی می فرمودند:

«روزی به دیدن و عیادت ایشان رفتم، مشاهده كردم آقا سخت مضطرب است و بی تابی می فرماید. عرض كردم: آقا چرا اینقدر بی تاب هستید؟ چرا مضطربید؟ فرمود: آقا! بی تابی من برای اینست كه درسم تعطیل شده است.»

آیت الله اسماعیل پور می فرمودند:

«زمانی آیت الله العظمی آملی به درس تشریف آوردند و علائم بیماری در چهره ایشان نمایان بود و فرمودند: من امروز تب داشتم و حالم مساعد نبود، اما برای اینكه درس تعطیل نشود و من بر شما حجت بوده باشم به درس آمدم. یادم می آید آقا مدّتی در یكی از بیمارستانهای تهران بستری بودند و از علاقه بسیاری كه به علم و تدریس داشتند هر روز صبح به قم می آمدند و درس صبح خود را گفته و سپس به تهران بازمی گشتند...»

حجةالاسلام لاریجانی نیز می گوید: در این یكی دو سال اخیر ایشان سكته ناقص كرده بود و پزشكان آقا را از تدریس منع كرده بودند. معظم له از این موضوع بسیار ناراحت بود و می گفت: دكترها نمی گذارند

صفحه 137

درس بدهم، اگر درس بگویم خوب می شوم.

نیز در سالهای آخر عمرشان به علت ناراحتی چشمی كه داشتند، زیاد نمی توانستند از چشمان خود استفاده كنند لذا یكی از شاگردانشان متون درسی را خدمتشان می خواند و آقا آراء خویش را بیان می فرمود و این رویه چندین سال ادامه داشت... معظم له می فرمود: تحصیل علم برای طلاب مستعد واجب عینی است و نمی شود به بهانه ای دست از تعلیم و تعلم برداشت. در تحصیل علم نباید كوتاهی كرد. این سروصداها و زر و زیورهای دنیا در مقابل درس و بحث ارزشی ندارد و به طلاب می فرمودند: شما مطالعه كنید، شما فقط وقت خود را صرف تحقیق و علم نمایید. شمادرس بخوانید،اگرهمین درسهارا كه معارف اهل بیت(ع) است خوب بخوانید، كم كم این مطالب در مقام عمل هم راهش باز می شود...
مردمی بودن

آیت الله آملی به مردم عشق می ورزید و با مردم می جوشید. درِ خانه اش به روی همگان باز بود تا دیدارش بدون هیچ مانعی صورت گیرد. از سالی كه به ایران بازآمد تا چند سالی پیش از وفات، هر ساله برای دیدار از خویشان، نزدیكان و مردم زادگاهش به روستای «پردَمه» مسافرت می كرد و با اینكه عبور از جاده این روستا بسیار دشوار است، اما وی سختیها را تحمل می كرد و برای صله رحم و درك فضیلت آن، مشكلات را به جان می خرید.

ایشان خود می فرمود: علما باید خود را در معرض استفاده عموم قرار بدهند، ثبوت بی اثبات بدون فایده است. عالمی كه علم خود را عرضه

صفحه 138

و اظهار نكند بی حاصل است و آن هدفی كه از تعلیم و تعلم منظور است به دست نخواهد آمد.

و هم می فرمود: ریاست طلبی یك مسأله است و اینكه عالم خود را بی استفاده قرار دهد مساله دیگری است، عرضه علم شهرت طلبی نیست و تفكیك این دو، موضوع كم اهمیتی نمی باشد.
تجلیل از مراجع معاصر

مرحوم آیت الله آملی در تجلیل از مراجع تقلید زمانش و علمای معاصرش از هیچ اقدامی فروگذار نمی كرد. ایشان در مواقع مختلف از مبانی علمی آیات عظام: حكیم و خویی و از مراتب زهد و تقوای آیت الله العظمی حاج سیداحمد خوانساری تجلیل می فرمود و به مراتب علمی و عملی و مقامات معنوی آیت الله العظمی میلانی عقیده محكمی داشتند.

برای بزرگداشت آیت الله العظمی گلپایگانی در مجالس سوگواری و روضه ایشان شركت می كرد و ارتباط بین ایشان و حضرات آیات: نجفی مرعشی و علامه طباطبایی از استحكام دیرینه ای - كه سابقه آن به درسهای آقاضیاء عراقی و میرزای نائینی بازمی گشت برخوردار بود و دوستی و صمیمیت آنان نیز وصف ناشدنی. و هم به مرحوم آیت الله حاج میرزا ابوالحسن شعرانی بسیار احترام می نهاد و از او با نهایت تجلیل و تبجیل یاد می كرد و شخصیت علمی ایشان را می ستود و هماره از شاگردان معظم له جویای احوال او می شد.

صفحه 139
برخی از نصایح ایشان در جلسات درس

ایشان در زمانهای مختلف، از جمله در آستانه تعطیلات حوزه، طلاب را به پرهیزكاری و ورع و تقوا فرامی خواندند و از آنجا كه خود، شهد شیرین تقوا را چشیده بود سخنش از حلاوت خاصی برخوردار بود و تا عمق جان آدمی تأثیر می كرد. از جمله می فرمود:

- هماره به یاد خدا باشید.

- همواره به یاد امام زمان(ع) باشید كه او ناظر بر رفتار و كردار شماست.

- همیشه با وضو و طهارت باشید.

- نماز شب را از یاد نبرید كه تمام پیامبران بدان سفارش كرده اند.

- هرگز به نامحرمان نظر مكنید.

- فقه پك است و در ظرف ناپك جای نمی گیرد، كسی كه می خواهد فقیه اهلبیت شود باید نفسش را پك كند و خودش را اصلاح نماید. دنیا قمارخانه نفس ناطقه است، مواظب باشید كه نفستان را نبازید.

رحمةالله علیه و حشره الله مع موالیه الطاهرین
پی نوشت ها:

1 - یا حدود 1323 ق (گنجینه دانشمندان 53/2) .

2 - همان كتاب .

3 - مجله نور علم، ش 53 - 54، ص 197 .

4 - گنجینه دانشمندان 53/2 .

5 - مجله نور علم، ش 53 - 54، ص 198 .

6 - گنجینه دانشمندان 53/2 .

7 - مجله نور علم، ش 52 - 53، ص 200 .

8 - گنجینه دانشمندان، ج 2، ص 53 .

9 - رك: جلد اول اسناد انقلاب اسلامی، جلد سوم نهضت روحانیون ایران، جلد اول بررسی نهضت امام خمینی .

10 - مجله نور علم، ش 53 - 54، ص 217 - 219 .